Άλκης Χαραλαμπίδης: «Τέχνη εκ των πραγμάτων»

22:44 19/9/2024 - Πηγή: Diastixo

Είναι γνωστό και πρέπει να το παραδεχτούμε πως ένα απλό αντικείμενο καθημερινής χρήσης μπορεί να αναβαθμιστεί στα χέρια ενός καλλιτέχνη σε έργο τέχνης.

Ο Άλκης Χαραλαμπίδης στο βιβλίο του Τέχνη εκ των πραγμάτων: Το πραγματικό αντικείμενο στη Μοντέρνα και τη Σύγχρονη τέχνη, ασχολείται με αυτό το θέμα και αρχίζει από το γνωστό μας κολάζ, τη συγκόλληση δηλαδή «εικόνων αποσπασμένων από ετερόκλητα περιβάλλοντα». Όλα αυτά, απομακρυνόμενα από τη χρηστική τους ιδιότητα, μπορούν να αναβαθμιστούν, κερδίζοντας μια θέση στα έργα τέχνης

έστω και φτωχής προέλευσης, όμως καθόλου αμελητέας, όπως θα φανεί στη συνέχεια του βιβλίου.

Για το κολάζ π.χ. ο Πικάσο υποστήριζε πως η πραγματικότητα πρέπει να κομματιαστεί. Το ίδιο υποστήριζε και ο ποιητής Στεφάν Μαλαρμέ, ο οποίος διασπώντας την ενότητα της γλώσσας, αναδείκνυε τη μονάδα, δηλαδή τη λέξη. Είναι η εποχή που οι καλλιτέχνες στρέφονται προς τα φυσικά αντικείμενα και ο Άλκης Χαραλαμπίδης σ’ αυτό το βιβλίο του θα αναδείξει τις κυριότερες εκφάνσεις του φαινομένου, με ρεύματα, καλλιτέχνες και έργα. Θα μας δείξει πως το έτοιμο αντικείμενο είναι δυνάμει φορέας μηνυμάτων και αισθητικό μέσο.

Και φυσικά αρχίζει από τον Όμηρο, Οδύσσεια, ραψωδία ε, όπου η Καλυψώ υποδεικνύει στον Οδυσσέα ποια δέντρα να κόψει για να φτιάξει τη σχεδία με την οποία θα ταξιδέψει στην Ιθάκη, ονοματίζοντας λεπτομερώς και τα δέντρα και τα εργαλεία. Το ενδιαφέρον είναι ότι οι λέξεις που χρησιμοποιεί σώζονται από τότε και δεν είναι μόνο ο «ουρανός» και η «θάλασσα» που λέει ο Ελύτης, αλλά και άλλες πιο ταπεινές και πιο χρηστικές, όπως το στυλιάρι,ο πέλεκυς, το σκεπάρνι,η ελάτη,ο ιστός, ο γόμφος, το πηδάλιον κ.ά., που επιβιώνουν επί 27 αιώνες. Ο ποιητής αναδεικνύει την κάθε μία λέξη με ένα ουσιαστικό για τη χρήση της, αλλά και με ένα επίθετο για την αισθητική της, ενώ με τη λεπτομερή περιγραφή μάς καθιστά αυτόπτες μάρτυρες της διαδικασίας της κατασκευής της σχεδίας.

Στο πρώτο κεφάλαιο της μελέτης του, ο συγγραφέας αναφέρεται σε επιφανείς επιστήμονες, φιλοσόφους, καλλιτέχνες και έργα τεκμηριώνοντας τη θέση πως τα πράγματα αναδεικνύονται όταν κατονομάζονται και αντλεί το παράδειγμά του από τον Οδυσσέα του Τζόις, ο οποίος περιγράφει την πιατοθήκη του Bloom, αναφερόμενος σε κάθε πιάτο και πιατάκι με το όνομά του. Με τον τρόπο αυτόν ο Τζόις εστιάζει στη λεπτομέρεια κι έτσι τα πράγματα αποκτούν σημασία, παράλληλα όμως κρύβουν ή φανερώνουν το αίνιγμά τους... Μια λέξη δείχνει το πράγμα αλλά εμπεριέχει και άλλες διαστάσεις του πράγματος. Οι παραπομπές στον Μπερξόν, στον Σοπενχάουερ, στον Χάιντεγκερ τεκμηριώνουν την άποψη.

Το αντικείμενο λοιπόν παρουσιάζεται άλλοτε ως γλώσσα, κώδικας επικοινωνίας, άλλοτε ως μήνυμα κι άλλοτε ως πομπός ή δέκτης του μηνύματος. «Η τέχνη [...] επινοεί τρόπους να μας φέρει κοντά στην αληθινή πραγματικότητα, την οποία δεν μπορεί να προσπελάσει η διάνοια».

{jb_quote} Το έτοιμο αντικείμενο είναι δυνάμει φορέας μηνυμάτων και αισθητικό μέσο. {/jb_quote}

Παίρνω για παράδειγμα την περίφημη Κρήνη του Duchamp, τη λεκάνη δηλαδή του ανδρικού ουρητηρίου, η οποία απορρίφθηκε ως «χυδαίο και γελοιοποιημένο έργο του μοντερνισμού» από την επιτροπή του Salon des Indépendants αλλά οι υποστηρικτές του είπαν πως, αφού εκείνος το επέλεξε, είναι έργο τέχνης, χωρίς να έχει σημασία το ότι δεν το έφτιαξε με τα χέρια του. Η Κρήνη στην Έκθεση δεν είχε πια την ίδια χρήση που είχε στην καθημερινή ζωή. Με τη μετατόπισή της και τη μετονομασία της αποκτούσε μια άλλη ταυτότητα. (Δεν ξέρω αν εδώ θα μπορούσαμε να αναφέρουμε το ζέον ως παράδειγμα από την εκκλησιαστική λατρεία, στο οποίο ο ιερέας ετοιμάζει τη Θεία Κοινωνία. Το ζέον μπορεί να είναι ένα περίτεχνο σκεύος, αλλά επί της ουσίας είναι και ένα κοινό μπρίκι του καφέ, του οποίου η ταυτότητα αλλάζει όταν μπαίνει στα εκκλησιαστικά σκεύη. Είναι και αυτό ένα readymade αντικείμενο, το οποίο αναδεικνύεται ως ιερό σκεύος λόγω χρήσης.) Θα μπορούσαμε να πούμε, μετατοπιζόμενοι λίγο στον χώρο της λογοτεχνίας, πως η Δουλτσινέα είναι μια «αρχόντισσα», όπως τη βλέπει ο Δον Κιχότης, και όχι μια γυναίκα που είχε «δύσκολη ζωή» πριν τη συναντήσει;

Επανερχόμενοι στον Duchamp θα παραθέσουμε την άποψή του: «Δείτε, εδώ είναι ένα πράγμα που εγώ ονομάζω τέχνη [...] παρόλο που δεν είμαι εγώ εκείνος που το κατασκεύασε [...] αντί να φτιάξω κάτι το παίρνω έτοιμο [readymade]». Ο André Breton, προλογίζοντας Έκθεση σχετική με το θέμα, είχε πει πως «η έννοια του αντικειμένου δεν θα μπορούσε σε καμία περίπτωση να περιοριστεί και ότι οι δυνατότητές του δεν είχαν εξαντληθεί...».

Η Αμερικανίδα Louise Nevelson θεωρούσε το ξύλο ζωντανό υλικό. Παίρνει, λοιπόν, τυχαία αντικείμενα, τα ελευθερώνει από το βάρος της καταγωγής τους, τα βάφει όλα ίδια με μαύρο, άσπρο ή χρυσό σπρέι, αναδεικνύει τις γεωμετρικές τους φόρμες, αυτά χάνουν την παλιά τους ταυτότητα, διατηρούν όμως το παρελθόν τους και έτσι είναι συγχρόνως και νέα και παλιά. Τέτοιο παράδειγμα μας δίνει το έργο Αφιέρωμα της Αμερικής στον λαό της Βρετανίας, 1960.

Από τον θησαυρό του βιβλίου, ονομάτων, έργων και καλλιτεχνικών ιδεών, θα σταματήσουμε για λίγο στον J. Tinguely, ο οποίος συνδυάζοντας τη λογική του επιστήμονα, το χιούμορ και την οξυδέρκεια του γελοιογράφου, συνενώνει ετερόκλητα μηχανικά στοιχεία, τα οποία θέτει σε κίνηση με ένα μοτέρ. Τα έργα παράγουν έναν θόρυβο ενοχλητικό και έτσι ο καλλιτέχνης καταθέτει το ειρωνικό του σχόλιο, ασκώντας παράλληλα πικρή σάτιρα στον παροξυσμό του τεχνολογικού πολιτισμού, του αυτοματισμού, της υπερπαραγωγής της καταναλωτικής κοινωνίας, της ματαιότητας. Ο Tinguely αποκλήθηκε «μαέστρος της γλυπτικής των μηχανών» και «επινοητής ποιητικών μηχανών δίχως νόημα».

Συγκρατώ για επίλογο την άποψη του D. Spoerri ότι «κάθε κομμάτι της πραγματικότητας, και το πιο ασήμαντο, ακόμη κι αν δεν γίνεται άμεσα αντιληπτό, αξίζει την προσοχή μας...». Ωραιότατα και για τα μάτια ενός αδαούς το Στιγμιότυπο μιας μέρας χωρίς αυτοκίνητο (2007), το Ταξίδι στη Γαλλία του Arman (1963) και Η πολυθρόνα του Οδυσσέα (1965) και οπωσδήποτε το Rethink Plastic του J. Jaén (2023), που κοσμεί και το εξώφυλλο του βιβλίου, ένα πλαστικό μπουκάλι χωρίς το καπάκι στο σχήμα του Σκεπτόμενου του Rodin με οικολογικές προεκτάσεις.

Ο Άλκης Χαραλαμπίδης και σ’ αυτό το βιβλίο, με τις σχεδόν 30 ενότητες, αναλύει διεξοδικά όλες τις περιπτώσεις, τεκμηριώνοντας με ανάλογα έργα το πώς μια ιδέα πραγματώνεται και πώς εκλαμβάνεται το μήνυμα από τον αποδέκτη. Είναι ένα βιβλίο απαιτήσεων, για ειδικό και επαρκή αναγνώστη.

Τέχνη εκ των πραγμάτων
Το πραγματικό αντικείμενο στη Μοντέρνα και τη Σύγχρονη τέχνη
Άλκης Χαραλαμπίδης
University Studio Press
212 σελ.
ISBN 978-960-12-2649-1
Τιμή €26,00