Αντισυστημισμός, η παράδοσή μας

05:21 16/2/2025 - Πηγή: Τα Νεα

Το βρόμικο 1989, όταν είχα διαβάσει ένα βιβλίο του Giovanni Arrighi για τα αντισυστημικά κινήματα, σκεφτόμουν ότι ίσως ο Ιταλός οικονομολόγος έπρεπε να χρησιμοποιήσει την Ελλάδα ως μελέτη περίπτωσης. Στη χώρα μας ακόμα και τα φαινομενικά συστημικά κινήματα ήσαν και παραμένουν αντισυστημικά, υπό την έννοια ότι προσβλέπουν σε διάλυση της υπάρχουσας τάξης μέσω των «ταξικών αγώνων», οι οποίοι συχνά βασίζονται σε φαντασιωτική πρόσληψη της πραγματικότητας. Τα αντισυστημικά

κινήματα ζωγραφίζουν τον κόσμο με συνωμοσιολογική, παρανοϊκή, μηδενιστική σκέψη («O λαός πεινάει», «Οι εργάτες είναι σκλάβοι») και προσπαθούν να γκρεμίσουν το «σύστημα» χωρίς να προβάλλουν συγκεκριμένο και ρεαλιστικό όραμα για την αντικατάστασή του.

Το βιβλίο του Arrighi περιγράφει αντισυστημικά κινήματα, όπως, για παράδειγμα, τους εργατικούς αγώνες από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα (που ήσαν αντικαπιταλιστικοί, άρα «αντισυστημικοί») και τις νεανικές εξεγέρσεις, σαν εκείνες του 1968, που είχαν θεωρηθεί πρόβες μελλοντικών μετασχηματισμών. Ήδη το 1989, όταν κυκλοφόρησε το βιβλίο, στην Ελλάδα είχαμε ένα κομμουνιστικό κόμμα που δεν αποδεχόταν το Σύνταγμα και τη «17η Νοέμβρη», που δρούσε με τη σιωπηρή αποδοχή της αριστεράς. Το ίδιο το ΠΑΣΟΚ, από το 1974, χρησιμοποιούσε αντισυστημική ρητορική διαβρώνοντας όλους τους θεσμούς τους οποίους περιφρονούσε υπό τον ήχο ζητωκραυγών. Αυτή η περιφρόνηση ήταν μέρος της αντισυστημικής διαπαιδαγώγησης των Ελλήνων στους οποίους επετράπη να υπονομεύουν το κράτος, τους νόμους και τους συνανθρώπους τους. Μέσω του Ανδρέα Παπανδρέου και βεβαίως του προϋπάρχοντος ΚΚΕ, εδραιώθηκε ο αντισυστημικός λόγος και η αντισυστημική πράξη, που υποτίθεται ότι θα κατεδάφιζαν το αξιομίσητο καπιταλιστικό οικοδόμημα και τα όργανά του, τοπικά και διεθνή. Πάνω στα ερείπια, θα οδηγούμασταν στο φωτεινό μέλλον του σοσιαλισμού, αν και οπωσδήποτε, για να κοκκινίσει το βάθος του ουρανού, θα χρειάζονταν «θυσίες».

Το παπανδρεϊκό ΠΑΣΟΚ βασίστηκε σε παλαιότερες παραδόσεις πολιτικής ανυπακοής, αυτοκαταστροφικών και καταστροφικών εξεγέρσεων· σε έναν εθνικό χαρακτήρα που έχει διαμορφωθεί στο πέρασμα των αιώνων με χριστιανοπατριωτικές εικόνες όπως καθρεφτίζονται ήδη στα Απομνημονεύματα του στρατηγού Μακρυγιάννη: δυσπιστία προς τις ελίτ, λαϊκός πατριωτισμός, καχυποψία, μεμψιμοιρία, για όλα φταίνε οι ξένοι. Ο Ανδρέας Παπανδρέου και οι επίγονοί του (στους οποίους προστίθεται σήμερα το ΚΙΝΑΛ), αντί να αξιοποιήσουν την ευρεία στήριξη του λαού για να αλλάξουν τις οπισθοδρομικές και μίζερες νοοτροπίες, τις τροφοδότησαν ακόμα περισσότερο με εθνικιστικές ιαχές, τοξικότητα, κομματική πόλωση και θορυβώδες μήνυμα ατομικισμού και απόρριψης του κοινότητας. Ταυτοχρόνως, κολάκεψαν και πυροδότησαν τις εκδηλώσεις της μάζας: ολοκλήρωσαν την κατασκευή του Έλληνα μαζανθρώπου, ο οποίος ακολουθεί χωρίς κριτική σκέψη την πλειοψηφία και ζει παθητικά μέσα σε μια μαζική κουλτούρα χαμηλής αισθητικής και πνευματικότητας, αντιδρώντας σε όλα τα ερεθίσματα με συναισθηματικό και παρορμητικό τρόπο. Κάπως έτσι φτάσαμε στις ταραχές του Δεκεμβρίου του 2008, που κατέδειξαν την αχαλίνωτη φύση του ελληνικού αντισυστημισμού: αναρχικοί και αριστεροί εκμεταλλεύτηκαν μια τυχαία δολοφονία για να προκαλέσουν εξέγερση· οι εκτεταμένες διαδηλώσεις, οι καταλήψεις, οι επιθέσεις σε κρατικούς και οικονομικούς στόχους, οι συγκρούσεις με την αστυνομία ερμηνεύτηκαν με βαθυστόχαστο μαρξιστικό τρόπο και νομιμοποιήθηκαν τόσο θεαματικά ώστε η 6η Δεκεμβρίου κατέληξε να γίνει ένα είδος εθνικής επετείου. Στην πραγματικότητα, επρόκειτο για μια ευκαιρία να εκτονωθεί ο έξαλλος αντισυστημισμός μας, που, όπως είπα, είχε καλλιεργηθεί επί δεκαετίες και στον οποίον συμμετείχε η ΓΣΕΕ, η ΑΔΕΔΥ, οι αριστερές πρυτανείες, οι γνωστοί καταληψίες των πανεπιστημίων και τα αντιεξουσιαστικά κινήματα, τα επιρρεπή στην τυραννία και στον ολοκληρωτισμό. Το ότι μαζικές εκδηλώσεις τέτοιας φύσεως οδήγησαν σε πολιτική αστάθεια και σε περαιτέρω ενίσχυση των αντισυστημικών, «ριζοσπαστικών», δυνάμεων φανερώνει τη σαθρότητα της ελληνικής κοινωνίας και του πολιτικού συστήματος το οποίο αποτυγχάνει ξανά και ξανά να οργανωθεί σωστά ώστε να αντιμετωπίσει την έλλειψη εμπιστοσύνης των μαζών.

Τις ασχημίες του 2008 ακολούθησε το λεγόμενο αντιμνημονιακό κίνημα της περασμένης δεκαετίας κατά το οποίο ένα μέρος των Ελλήνων –πολιτών και πολιτικών– αρνήθηκε να αναλάβει τις ευθύνες του και να προχωρήσει στις απαραίτητες μεταρρυθμίσεις όπως έκαναν την ίδια εκείνη περίοδο άλλες παρόμοιες χώρες (Πορτογαλία, Ιρλανδία). Παραλλήλως, στο πλαίσιο της γενικής ανομίας, ενθαρρύνθηκαν οι αναρχοφασιστικές συλλογικότητες, βαθιά αυταρχικές στο εσωτερικό τους και στις μεθόδους τους, οι οποίες πραγματοποιούν «παρεμβάσεις» εναντίον κρατικών θεσμών και ιδιωτικών επιχειρήσεων, λειτουργώντας κατά καιρούς ως ομάδες αυτοδικίας, καταλήψεων ή προσκοπικής δράσης (στήριξη σε μετανάστες κτλ). Όλα αυτά με την αριστερά να χειροκροτεί.

Ωστόσο, αυτό που παρουσιάζει περισσότερο ενδιαφέρον είναι ότι ο αντισυστημισμός στην Ελλάδα αποτελεί στοιχείο των κοινοβουλευτικών κομμάτων, όχι μόνο των borderline σχηματισμών. Στην πραγματικότητα, μόνο η ΝΔ παραδέχεται σήμερα ότι είναι συστημικό κόμμα· τα υπόλοιπα, από την υπερφυσική αριστερά μέχρι τη σεληνιασμένη ακροδεξιά, καυχώνται για τον αντισυστημισμό τους. Στην Ελλάδα ο αντισυστημισμός εκλαμβάνεται ως αρετή. Τα αριστερά κόμματα θεωρούν τον εαυτό τους ιστορική συνέχεια μεγάλων αντισυστημικών κινημάτων και γεγονότων όπως η επανάσταση των μπολσεβίκων (όταν το «σύστημα» ήταν ο τσαρισμός και η δουλοπαροικία), ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος (όταν το αντίπαλον δέος ήταν ο φρανκισμός) και βεβαίως ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος ο οποίος συζητείται ακόμα, σε πείσμα των σκληρών δεδομένων, ως η χαμένη ευκαιρία του σοσιαλιστικού παραδείσου. Ο αριστερός αντισυστημισμός εμπνέεται επίσης από εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα, από αγώνες κατά της αποικιοκρατίας κι από την ιδεολογία του αντικαπιταλισμού με οικολογική προοπτική. Οι ιστορικές γνώσεις για όλα τούτα είναι στοιχειώδεις, σχηματικές και μανιχαϊστικές: ο αντισυστημισμός χρειάζεται καλούς και κακούς, δεν ευδοκιμεί με περίπλοκες σκέψεις. Όσο για την ακροδεξιά, συσσωρεύει απλοϊκά και κακόβουλα άτομα που απεργάζονται δικές τους επαναστάσεις εναντίον του συστήματος χρησιμοποιώντας ένα μέρος του αριστερού λεξιλογίου –Κατεστημένο, διαφθορά, προδοσία, ολιγαρχία, βαθύ κράτος– και των αριστερών συνθημάτων περί εθνικής κυριαρχίας και λαϊκής δικαιοσύνης.

Αμφότερα τα αντισυστημικά άκρα ενθαρρύνουν τη νοοτροπία της αγέλης· την τάση να συμπεριφερόμαστε, να σκεφτόμαστε και να παίρνουμε αποφάσεις χωρίς κριτική σκέψη ή ανεξάρτητη ανάλυση. Μερικές φορές, η αγέλη συντίθεται από πρόβατα, άλλοτε συντίθεται από λυσσασμένα σκυλιά.