T.S. Eliot: «Για την ποίηση»

22:27 4/2/2025 - Πηγή: Diastixo

Η πρόσφατη κυκλοφορία του τόμου με τα δοκίμια Για την ποίηση του ποιητή και κριτικού Τ.Σ. Έλιοτ επαναφέρει τη συζήτηση για τη σχέση ποίησης και κριτικής, θέτοντάς τη σε νέες βάσεις και δίνοντάς της νέα προοπτική. Παρότι τα κείμενα αυτά είναι γραμμένα πολλά χρόνια πριν –το παλαιότερο γράφτηκε το 1919 και το νεότερο το 1961– μοιάζουν περισσότερο επίκαιρα από ποτέ και απολύτως κατάλληλα να καθοδηγήσουν και να διευρύνουν

τον στοχασμό πάνω στο γενικότερο ζήτημα της ποιητικής δημιουργίας, της πρόσληψης και της απόλαυσής της, αλλά και πάνω στο ιδιαίτερα φλέγον ζήτημα της κριτικής της αποτίμησης. Είναι πολλά αυτά που μπορεί κανείς να εξαγάγει ως κατευθυντήριες αρχές της προσέγγισης της ποίησης, το βασικότερο όμως στοιχείο που προκρίνεται και προεξάρχει είναι η θεώρησή της υπό το πρίσμα μιας τέχνης αυτόνομης και, το κυριότερο, αυτόφωτης. Μιας τέχνης που αποτελεί, από μόνη της, έναν οργανισμό με τις δικές του αρχές λειτουργίας και τους δικούς του κώδικες, οι οποίοι δεν μπορεί παρά να είναι ή να αποκαλύπτονται εν μέρει γνωστοί, εν μέρει άγνωστοι.

Αυτό είναι ένα από τα σημεία στα οποία αξίζει να σταθεί κανείς προκειμένου να κατανοήσει όχι μόνο τα κείμενα, αλλά και τους δημιουργούς, τον τρόπο με τον οποίο στέκονται και πρέπει να στέκονται απέναντι στη λογοτεχνία. Όλους εκείνους που εμπλέκονται με τη γραφή και που μοιάζουν να την προσδιορίζουν, στην πραγματικότητα όμως προσδιορίζονται από αυτή. Ο Έλιοτ, με γλώσσα απολύτως μετρημένη, ισοζυγισμένη μέχρι την τελευταία λεπτομέρεια, προβαίνει σε μια ανατομία του λογοτεχνικού φαινομένου χωρίς να λησμονεί το πιο σημαντικό: ότι τα εργαλεία για την προσέγγιση της λογοτεχνίας τα προσφέρει η ίδια η λογοτεχνία, καθώς επίσης και τη βαθιά αλήθεια που θέλει τη λογοτεχνία να κρατά δικά της κάποια μυστικά που μόνο να διαισθανθείς τη λύση τους μπορείς – ποτέ να φτάσεις σε αυτήν. Από αυτή την άποψη, τα κείμενα του Έλιοτ προσφέρονται πέραν των άλλων για την όξυνση της ιδιότητας αυτής, της διαίσθησης δηλαδή με την οποία πρέπει να προσεγγίζει κανείς την τέχνη του λόγου για να αντιληφθεί όχι μόνο την αξία, αλλά και τη λειτουργία της ως πηγής και εστίας απόλαυσης.

{jb_quote}Προσφέρει μια νέα οπτική πάνω στην κριτική, την αντικρίζει ως τέχνη και αναγνωρίζει το δικαίωμα στον κριτικό να λειτουργεί με βάση όχι μόνο τη λογική, αλλά και το ένστικτο, το θυμικό, τη διάθεση και την προσωπική εντύπωση.{/jb_quote}

Πολλά είναι τα σημεία στα οποία μπορεί να σταθεί κανείς για να εξαγάγει συμπεράσματα σχετικά με την ποίηση ως ένα σώμα που παράγει και προσφέρει συνεχώς ερεθίσματα και αφορμές για προβληματισμό ή, καλύτερα, στοχασμό, τρία είναι όμως αυτά που αξίζουν ίσως περισσότερο την προσοχή και το ενδιαφέρον, δεδομένου ότι περνούν –με κάποιον τρόπο– σε δεύτερο πλάνο. Είναι αρχικά η παρατήρηση του Έλιοτ ότι «καθώς γερνάει ο κριτικός, τα κριτικά του κείμενα φλέγονται λιγότερο από ενθουσιασμό, ενώ εμπλουτίζονται από πλατύτερα ενδιαφέροντα και, ελπίζει κανείς, από περισσότερη σοφία και ταπεινοσύνη» («Για να κρίνουμε τον κριτικό»). Η επισήμανση αυτή, που μοιάζει σε μεγάλο βαθμό σύμφωνη με την κοινή λογική, θέτει το ζήτημα του τρόπου με τον οποίο γίνεται αντιληπτή η κριτική ως συγγραφική δραστηριότητα. Κι αυτό γιατί ανατρέπει τη μάλλον παγιωμένη εικόνα του κριτικού κειμένου ως ενός ψύχραιμου κειμένου και του κριτικού ως συγγραφέα που αποφεύγει και απομακρύνεται από τις εντάσεις και τις υφέσεις στις οποίες εκτίθεται, αντίθετα, ο λογοτέχνης. Εδώ ο Έλιοτ προσφέρει μια νέα οπτική πάνω στην κριτική, την αντικρίζει ως τέχνη και αναγνωρίζει το δικαίωμα στον κριτικό να λειτουργεί με βάση όχι μόνο τη λογική, αλλά και το ένστικτο, το θυμικό, τη διάθεση και την προσωπική εντύπωση.

Το δεύτερο σημείο το οποίο αξίζει την προσοχή και το ενδιαφέρον έχει να κάνει με την αναγνώριση του δικαιώματος του κριτικού στο λάθος: «Η “καθαρή” αξιολόγηση της τέχνης είναι, κατά τη γνώμη μου, μόνο κάτι το ιδεατό, αν δεν είναι κιόλας αποκύημα της φαντασίας, και έτσι πρέπει να είναι εφόσον η αξιολόγηση της τέχνης είναι υπόθεση με την οποία καταπιάνονται ανθρώπινα πλάσματα, περιορισμένα και παροδικά, που υπάρχουν στον χώρο και στον χρόνο» («Η χρήση της ποίησης και η χρήση της κριτικής»). Η παραδοχή αυτή έχει τεράστια σημασία, ιδιαίτερα αν σκεφτεί κανείς την απαίτηση ή, έστω, την επιθυμία του αναγνωστικού κοινού να δει στο πρόσωπο του κριτικού έναν αλάνθαστο εκτιμητή της αξίας και της επιδραστικής δύναμης ενός έργου τέχνης, ενός ποιητικού βιβλίου εν προκειμένω. Ο Έλιοτ δεν διστάζει να δει στο «λάθος» ενός κριτικού την αφορμή και την αφετηρία για μια σειρά από (διορθωτικές) παρεμβάσεις, από αναθεωρήσεις και επαναπροσεγγίσεις, που δίνουν στη λογοτεχνία τον δυναμικό της χαρακτήρα και την υπάγουν σε ένα καθεστώς συνεχούς κίνησης και κινητικότητας. Πρόκειται για μια ιδιαίτερα ελκυστική άποψη, από τη στιγμή που αναγνωρίζει στην κριτική τον πειραματικό της χαρακτήρα και στην εργασία του κριτικού τη δυνατότητά της να αποτελεί μια σειρά από δοκιμαστικές διατυπώσεις που είναι πολύτιμες ακριβώς επειδή καλούν και επιδέχονται αναθεώρηση και κρίση.

Ο τρίτος, τέλος, πυρήνας, ο οποίος τροφοδοτεί το ενδιαφέρον και τις σχετικές με τη στόχευση και τη λειτουργία της ποίησης συζητήσεις, σχετίζεται με τον τρόπο που η τέχνη αυτή αποτελεί φορέα απόψεων, ιδεολογιών και ιδεολογημάτων. Ο Έλιοτ εδώ είναι ξεκάθαρος και ιδιαίτερα διαφωτιστικός. Λέει συγκεκριμένα: «Οι άνθρωποι υποψιάζονται, κάποτε, κάθε ποίηση που έχει έναν ιδιαίτερο σκοπό: την ποίηση με την οποία ο ποιητής υποστηρίζει κοινωνικές, ηθικές, πολιτικές ή θρησκευτικές απόψεις». Και συμπληρώνει: «όμως η αληθινή ποίηση διασώζεται όχι μονάχα μετά από μια μεταστροφή της κοινής γνώμης, αλλά και μετά από την πλήρη εξαφάνιση του ενδιαφέροντος για τα ζητήματα που απασχόλησαν με πάθος τον ποιητή» («Η κοινωνική λειτουργία της ποίησης»). Η καθαρότητα της διατύπωσης και η βεβαιότητα με την οποία εκφράζεται η θέση αυτή, δεν αφήνουν το παραμικρό περιθώριο για παρερμηνείες και παρεξηγήσεις. Η ποίηση, πράγματι, μπορεί να είναι φορτισμένη ιδεολογικά, εκείνο όμως που μένει στο τέλος δεν είναι η ιδεολογία, αλλά η φόρτισή της. Δεν είναι οι θέσεις, αλλά η ατμόσφαιρα του ποιήματος. Δεν είναι το περιεχόμενο, αλλά ο τόνος του που παρασύρει τον αναγνώστη σε ένα έδαφος όπου το μόνο που έχει σημασία είναι η δημιουργική πνοή. Ακόμα, λοιπόν, και στην περίπτωση που το ποίημα γεννιέται από μια ιδέα ή μια θέση, η θέση αυτή δεν μπορεί παρά να στέλνει μόνο τον απόηχό της, αφήνοντας όλα τα υπόλοιπα –ενέργεια, έκφραση, μορφή, δομή, αισθητική και διανοητική λειτουργία– να εξέρχονται σε πρώτο πλάνο, διεγείροντας και μαγνητίζοντας τη συνείδηση και τις αισθήσεις του αναγνώστη.

Για την ποίηση
Τ.Σ. Έλιοτ
Μετάφραση-Σχόλια: Στέφανος Μπεκατώρος
Εισαγωγή: Frank Kermode
Εκδόσεις Πατάκη
336 σελ.
ISBN 978-618-07-0311-5
Τιμή €16,60