Timothy Garton Ash: «Πατρίδες»

22:44 19/9/2024 - Πηγή: Diastixo

Στα τέλη της δεκαετίας του 1980 υπήρχαν παντού βιβλιοθήκες γεμάτες με αμέτρητους τίτλους για τη διαδρομή από τον καπιταλισμό στον κομμουνισμό, αλλά δεν υπήρχε –κι απ’ όσο ξέρω δεν υπάρχει ακόμα– ούτε ένα βιβλίο για τη «μετάβαση» από τον κομμουνισμό στον καπιταλισμό. Έτσι, όταν τα καθεστώτα της ανατολικής Ευρώπης κατέρρευσαν σαν χάρτινοι πύργοι μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, υπήρχε ένα ανέκδοτο που αποτύπωνε τη μοναδικότητα, αλλά και την παράνοια εκείνης της περιόδου: «Ξέρουμε ότι μπορείς από ένα ενυδρείο να φτιάξεις ψαρόσουπα, μπορείς όμως από την ψαρόσουπα να φτιάξεις ενυδρείο;»

Υπέρμαχος

του δυτικού φιλελευθερισμού, απόλυτα ΝΑΤΟϊκός και αντικομμουνιστής, ο Βρετανός δημοσιογράφος και καθηγητής Ευρωπαϊκών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης Τίμοθι Γκάρτον Ας είναι άλλος ένας αρθρογράφος που ύστερα από ταξίδια δεκαετιών ανά την Ευρώπη, ύστερα από μακροχρόνια, επιτόπια, ενδελεχή και απολύτως βιωματικά ρεπορτάζ σε κάθε γωνιά της ηπείρου μας, γράφει γι’ αυτά που είδε, που άκουσε, που έζησε. Γράφει με τον σαγηνευτικό τρόπο που γράφουν οι κορυφαίοι εντύπων όπως αυτά στα οποία εργάστηκε κι ο ίδιος: η ανοιχτόμυαλη εφημερίδα Guardian, το ευρωσκεπτικιστικό περιοδικό Spectator, το αριστοκρατικό περιοδικό New York Review of Books κ.ά.

Έργο μισού αιώνα

Ο Τίμοθι Γκάρτον Ας εκφράζει το ευρωπαϊκό, δυναμικό πνεύμα συνεργασίας που κληροδότησαν στους λαούς της Δύσης οι παγκόσμιοι πόλεμοι του 20ού αιώνα. Κρατάει αποστάσεις από τον ευρωσκεπτικισμό, στέκεται απέναντι στην ισλαμοφοβία που έχει παραλύσει τις ευρωπαϊκές κοινωνίες – τη βρετανική μεταξύ αυτών. Θεωρεί ότι η ΕΕ βιάστηκε να εφαρμόσει ένα κοινό νόμισμα χωρίς να έχει πετύχει την πολιτική ενοποίηση και την οικονομική σύγκλισή της («Πίστευα ότι η Ευρώπη είχε βάλει το κάρο μπροστά από το άλογο», γράφει για την εισαγωγή του ευρώ το 2000) και απορρίπτει την τακτική της περιχαράκωσης στα βρετανικά νησιά, που υιοθετούν εκατομμύρια συμπατριώτες του· υπήρξε φανατικός υποστηρικτής της παραμονής της Μεγάλης Βρετανίας στην ΕΕ στο δημοψήφισμα του 2016.

Όπως δήλωσε πρόσφατα σε συνέντευξή του στο site του ιδρύματος Heinrich-Böll-Stiftung (φέρει το όνομα του κορυφαίου Γερμανού συγγραφέα με τον οποίον ο Τίμοθι Γκάρτον Ας μοιράζεται πολλές απόψεις για την Ευρώπη), το παρόν βιβλίο, με τον χαρακτηριστικό τίτλο Homelands, χρειάστηκε 50 χρόνια για να υλοποιηθεί, καθώς αποτελεί μια σύνοψη όλων των προηγούμενων έργων του για την Ευρώπη, επεξεργασμένη όμως κι εμπλουτισμένη με νέα στοιχεία.

Ο συγγραφέας ανατρέχει σε όλα τα γεγονότα που έζησε, τους ανθρώπους που γνώρισε, τη γνώση που αποκόμισε αλλά και σε όλες τις σκέψεις που πραγματοποίησε και τις απόψεις που ενστερνίστηκε για την Ευρώπη και τους λαούς της. Κάποια από τα άτομα τα οποία συνάντησε κατά τη διάρκεια των τελευταίων 50 χρόνων στα ταξίδια του στην Ευρώπη ήταν νεαροί φοιτητές ή παθιασμένοι ακτιβιστές, όταν τους πρωτοσυνάντησε και συζήτησε μαζί τους. Κάποιοι από αυτούς στη συνέχεια πολιτεύτηκαν, εκλέχθηκαν βουλευτές κι ευρωβουλευτές, χρημάτισαν υπουργοί, αναδείχθηκαν ακόμα και πρόεδροι των κρατών τους. Ο Βλαντίμιρ Πούτιν ήταν ένας από αυτούς.

Οι Πατρίδες είναι ένα βιβλίο αυτοκριτικής: ο ίδιος ο Τίμοθι Γκάρτον Ας ομολογεί με παρρησία πως σε αρκετές περιπτώσεις τα πράγματα δεν εξελίχθηκαν όπως τα περίμενε – η Ουγγαρία του Βίκτορ Όρμπαν είναι μια τέτοια περίπτωση. Η Ουκρανία, επίσης. Αναγνωρίζει όμως την ύβρη του φιλελευθερισμού, το γεγονός δηλαδή πως το αγαπημένο του ιδεολογικό πρόταγμα ασχολήθηκε τις τελευταίες δεκαετίες σχεδόν αποκλειστικά με την οικονομία όχι με την πολιτική και κοινωνική ανάπτυξη των ευρωπαϊκών κρατών – αυτή την ύβρη πληρώνει σήμερα η Ευρώπη με την άνοδο των δυνάμεων της ακροδεξιάς και την αποπολιτικοποίηση των νέων.

Στιγμές στον χρόνο

Το ανά χείρας βιβλίο, ένα οδοιπορικό στον ιστορικό χρόνο και την επικράτεια της Ευρώπης, είναι χωρισμένο σε πέντε (ιστορικές) κατηγορίες της Ευρώπης: όταν ήταν «Κατεστραμμένη» (1945), όταν ήταν «Διαιρεμένη» (1961-1979), «Ανερχόμενη» (1980-1989), «Θριαμβεύουσα» (1990-2007) και «Κλονισμένη» (2008-2023).

{jb_quote}Ύστερα από μακροχρόνια, επιτόπια, ενδελεχή και απολύτως βιωματικά ρεπορτάζ σε κάθε γωνιά της ηπείρου μας, γράφει γι’ αυτά που είδε, που άκουσε, που έζησε.{/jb_quote}

Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού αυτού, ο συγγραφέας «επισκέπτεται» και ψηλαφεί κορυφαίες στιγμές της κοινής ιστορίας μας. Μια τέτοια είναι η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας και ο εμφύλιος πόλεμος που ακολούθησε. «Χρειάστηκε ένα πολύ ισχυρό μείγμα από κακές πολιτικές, προπαγάνδα, προκλήσεις και ψέματα για να πάρουν οι άνθρωποι σε κάθε γωνιά της πρώην Γιουγκοσλαβίας τον δρόμο που οδηγούσε στη βία» γράφει αναλύοντας τις εντάσεις στη Βοσνία, το Κόσσοβο κ.α.

Αναφερόμενος στις «επαναστάσεις» στην ανατολική Ευρώπη την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα, ο Τίμοθι Γκάρτον Ας θεωρεί πως δεν έφεραν κάτι καινούργιο, αλλά ήταν εξεγέρσεις που ζητούσαν να εφαρμοστεί κάτι ήδη παλιό: η ελεύθερη αγορά, ο πολυκομματισμός και οι αδιάβλητες εκλογές, η ελευθεροτυπία, η ελεύθερη μετακίνηση κ.ά. Ήταν –κατά τον Γιούργκεν Χάμπερμας– «επαναστάσεις αναπλήρωσης» και χρειαζόταν ένα πείραμα για να επιστρέψουν οι κοινωνίες αυτές σε μια πειραματική… κανονικότητα μετά την πτώση των «σοσιαλιστικών καθεστώτων». Ο συγγραφέας θεωρεί πως αυτό που συνέβη στην ανατολική Ευρώπη ήταν η πιο εκτεταμένη ιδιωτικοποίηση που είχε γνωρίσει ο πλανήτης· τα χρήματα έγιναν το μέτρο των πάντων με τα νεοσύστατα ανατολικά κράτη να αναπαράγουν τον δυτικό καπιταλισμό «σε μια ιδιαίτερα ακατέργαστη και τραχιά μορφή».

Για την Αγγλία, την πατρίδα του, ο συγγραφέας θεωρεί πως τα ιδεολογικά θεμέλια του Brexit έριξε η Μάργκαρετ Θάτσερ το 1988 με την ιστορική ομιλία της στο Κολέγιο της Ευρώπης στην Μπριζ, όπου η Σιδηρά Κυρία αντιτάχθηκε στη φεντεραλιστική προοπτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης, έτσι όπως την εξέφραζε εκείνη την εποχή ο Ζακ Ντελόρ με τα διάσημα «πακέτα» του.

Και η Ελλάδα…

Υπάρχουν πολλές αναφορές του συγγραφέα στην Ελλάδα, μιας και η χώρα μας ήταν για μεγάλο διάστημα –σχεδόν μια δεκαετία– ο αρνητικός πρωταγωνιστής στο ευρωπαϊκό θέατρο του παραλόγου. Ο Τίμοθι Γκάρτον Ας αναφέρεται στην πτώση της δικτατορίας των συνταγματαρχών (ως κομμάτι του συνολικού εκδημοκρατισμού στον ευρωπαϊκό νότο), θυμάται την είσοδό μας στην ΕΟΚ το 1981 και σχολιάζει με βρετανικό φλέγμα την είσοδο της Ελλάδας στην ευρωζώνη το 2000 – είσοδο την οποία θεωρεί προϊόν μαγειρέματος των στατιστικών στοιχείων από την κυβέρνηση και την Goldman Sachs. Φυσικά αναφέρεται και στην οικονομική κρίση της δεκαετίας του 2010, στην οποία μάλιστα αφιερώνει το κεφάλαιο «Η κρίση του ευρώ».

Περιγράφει με γλαφυρότητα τις συνθήκες που επικρατούσαν στη χώρα μας (ανεργία κι απόγνωση του ελληνικού λαού, αυτοκτονίες, διάλυση της ιατρικής περίθαλψης κ.ά.) και σχολιάζει με ειρωνεία και δηκτικότητα την κερδοσκοπία των δυτικών κρατών σε βάρος των ελληνικών κρατικών ομολόγων. Καυτηριάζει τις πολιτικές μη εκλεγμένων αξιωματούχων που κατέφθασαν στην Ελλάδα, καθόριζαν μέσω email την τύχη της και διόριζαν πρωθυπουργούς της αρεσκείας τους, για να καταλήξει στο τολμηρό συμπέρασμα πως «η ακραία αυστηρότητα των περικοπών στο πλαίσιο της λιτότητας ήταν αντιπαραγωγική».

Το ταξίδι του στον ευρωπαϊκό χωροχρόνο των τελευταίων 80 ετών θα κλείσει στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου, στο οποίο ο Βρετανός αναλυτής παρουσιάζει τα –κατά τη γνώμη του– πρώτα και ισχυρά σημάδια κλονισμού της Ευρώπης έτσι όπως τη γνωρίσαμε στη μετά τον «σοσιαλισμό» περίοδό της. Η άνοδος και η πεισματική αγκίστρωση στην εξουσία παρά τις πιέσεις της ΕΕ του Όρμπαν στην Ουγγαρία, το απρόσμενο Brexit στη Μεγάλη Βρετανία, ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι για τον συγγραφέα τα άκρως ανησυχητικά σημάδια μιας νέας εποχής, όπου οι δημοκρατικές παραδόσεις της Ευρώπης και το πνεύμα ανοχής και συνεργασίας υποχωρούν.

Ο ίδιος δεν γνωρίζει τι θα συμβεί, γι’ αυτό άλλωστε δεν κάνει την παραμικρή πρόβλεψη. Δεν είναι Πυθία, ομολογεί έπειτα από μια επίσκεψή του στους Δελφούς, όπου συμμετείχε σε διεθνές οικονομικό συνέδριο. Θεωρεί όμως ότι ως απόγονοι ηρωικών γενεών που πάλεψαν ενάντια σε ολοκληρωτικά καθεστώτα, βίωσαν τον πόλεμο, τον θάνατο, τη φτώχεια και τη μετανάστευση κι έστησαν και πάλι στην Ευρώπη στα πόδια της, έχουμε ευθύνες. Είμαστε, κατά την άποψή του, ένα τεράστιο σύνολο από ανθρώπινες μνήμες και ζωές που διασταυρώνονται μεταξύ τους κι οφείλουμε να καταστήσουμε και πάλι την Ευρώπη συνώνυμο της ειρήνης, της συνεργασίας, της κοινής δημιουργικής πορείας.

Πατρίδες
Μια προσωπική ιστορία της Ευρώπης
Timothy Garton Ash
μετάφραση: Δημήτρης Δουλγερίδης
Εκδόσεις Ψυχογιός
432 σελ.
ISBN 978-618-01-5255-5
Τιμή €23,30