Γεράσιμος Α. Ρηγάτος: «Λοιμοί, επιδημίες και πανδημίες»

04:17 6/7/2024 - Πηγή: Diastixo

Ο Γεράσιμος Α. Ρηγάτος, εξαίρετος γιατρός, παθολόγος-ογκολόγος, διευθυντής επί είκοσι και πλέον χρόνια στην Α’ Παθολογική Κλινική του Ογκολογικού Νοσοκομείου «Άγιος Σάββας», είναι παράλληλα λαμπρός μελετητής της λογοτεχνίας και της λαογραφίας και διηγηματογράφος. Το έργο του τεράστιο, ποιοτικά και ποσοτικά, το χαρακτηρίζει η σύνδεση της ιατρικής με τη λογοτεχνία και τη λαογραφία, το οξύ κριτικό πνεύμα και η κοινωνιολογική ματιά.

Στο τελευταίο του βιβλίο ασχολείται με δεκατέσσερις επιδημίες, πανδημίες και λοιμούς, ξεκινώντας από τον λοιμό της

Τροίας, ως τον πρώτο λοιμό στον χώρο της ανατολικής Μεσογείου γραμμένο στην ελληνική γλώσσα (Ιλιάδα, Α), συνεχίζει με τον λοιμό των Αθηνών (430-420 π.Χ.), στον οποίο αφιερώνει ολόκληρο κεφάλαιο με παραπομπές στον Θουκυδίδη και στον «Επιτάφιό» του, και φθάνει ως την πανδημία Covid-19.

Οι πανδημίες, ως γενικευμένου χαρακτήρα κρίσεις, ενώ εγείρουν από τη μια πλευρά το αίσθημα της αλληλεγγύης και της κοινής μοίρας, ταυτόχρονα εντείνουν ατομικιστικά-εγωιστικά συναισθήματα και πρακτικές. Παράλληλα, κοινωνικές εντάσεις ανάμεσα σε κοινωνικές τάξεις οξύνονται λόγω των μηχανισμών ανισότητας. Οι εντάσεις και συγκρούσεις μεταξύ ατομικότητας και συλλογικότητας, μεταξύ της κοινής αντιμετώπισης και της ατομικής-ωφελιμιστικής στάσης αποτυπώνονται και σε λογοτεχνικά κείμενα που περιέχονται στο παρόν βιβλίο, επιβεβαιώνοντας την αλληλεπίδραση ζωής και τέχνης.

Για κάθε επιδημία ή πανδημία την οποία μελετά ο Γ. Ρηγάτος κατατίθενται τεκμηριωμένες ιατρικές και ιατροϊστορικές πληροφορίες για τη νόσο, τον χρόνο και τόπο προέλευσης, τα ιστορικά, οικονομικά, κοινωνικά αίτια δημιουργίας και εξάπλωσης, καθώς και για τη διάγνωση και τα επιστημονικά μέσα θεραπείας. Για όλα αυτά τα ζητήματα ο Ρηγάτος παραπέμπει σε έγκυρη ιατρική βιβλιογραφία, ελληνική και ξένη, ενώ παράλληλα, όπου υπάρχουν στοιχεία, προσφέρει και πληροφορίες που αντλούνται από τη λαϊκή ιατρική μέσα από παραδόσεις.

Τα λογοτεχνικά κείμενα, όμως, είναι αυτά στα οποία ορισμένες πανδημίες και επιδημίες, όπως η πανώλη, η χολέρα, η γρίπη, η λέπρα, η σύφιλη, ο δάγκειος πυρετός, ο τύφος, η φυματίωση κ.ά. καταγράφονται, περιγράφονται και σχολιάζονται από εξαίρετους δημιουργούς. Πεζογράφοι και ποιητές παλαιότεροι, όπως ο Δ. Σολωμός, ο Α. Παπαδιαμάντης, ο Ν. Καζαντζάκης, ο Κ. Παλαμάς, ο Π. Νιρβάνας, ο Γ. Σουρής, ο Ν. Καββαδίας, ο Γ. Μαγκλής, η Λ. Νάκου, ο Κύπριος Κ. Χρυσάνθης και νεότεροι, όπως ο Κ. Τζαμιώτης, η Α. Μιχαλοπούλου, η Δ. Κολλιάκου, ο Π. Σφυρίδης, ο Μ. Κοντολέων, η στιχουργός Σ. Γιαννάτου, έχουν επηρεαστεί και στη συνέχεια ασχοληθεί με βαριές νόσους και πανδημίες, από την πανούκλα ως το AIDS και την Covid-19.

Μελετώντας τα επιλεγμένα στο βιβλίο αυτό λογοτεχνικά κείμενα διαπιστώνει κανείς ότι τα πεζογραφήματα με λόγο αναλυτικό, πρόσφορο για σχολιασμούς και για ανάδειξη συναισθημάτων, κινούνται πάντα στον χώρο του τραγικού, ενώ κάποια ποιήματα με επιγραμματικό και συμπυκνωμένο λόγο ενέχουν στοιχεία κοινωνιολογικής υφής ή σάτιρας, κωμικού σχολιασμού των δυσίατων ή και ανίατων νοσημάτων, καθώς και εμπλοκή ευρύτερων τομέων, όπως η πολιτική. Αυτό συναντάμε σε ποιήματα του γιατρού και ποιητή που ζούσε στη Σμύρνη, Μιλτιάδη Εμμανουήλ. Ο Γ. Ρηγάτος σταχυολογεί ένα εξαιρετικό σατιρικό ποίημά του για τον δάγκειο πυρετό, ενώ με αρκετά ποιήματα του Σουρή για τον τύφο ή τη χολέρα μάς θυμίζει πως η σάτιρα συχνά προκαλεί ευχάριστη διάθεση, ενώ ασχολείται με πολύ σοβαρά θέματα.

Με διαφορετικό τρόπο, επισημαίνοντας το κοινωνικό στοιχείο, ο Παλαμάς αναφέρεται στη γρίπη του 1918, που είχε αποδεκατίσει εκατομμύρια ανθρώπους. Στον πρώτο στίχο από το 117ο τετράστιχο του Κύκλου των τετραστίχων επισημαίνει το γεγονός ότι η γρίπη πλήττει κυρίως τα κατώτερα οικονομικά και κοινωνικά στρώματα του πληθυσμού: «Στην αργατιά, στη χωρατιά, το χιόνι, η γρίπη, η πείνα, οι λύκοι».

Για τη γρίπη του ’18 σε ποιητική μορφή έχουμε, πολλά χρόνια αργότερα, «Το τσιφτετέλι της γρίπης» της Μαριανίνας Κριεζή, που περιλαμβάνεται στη Λιλιπούπολη.

Οι πεζογράφοι, έχοντας το προνόμιο του εκτεταμένου κειμένου και την αποτύπωση της ζωής είτε στην επαρχία είτε στην πόλη, αναπαράγουν τις θλιβερές καταστάσεις των επιδημιών και πανδημιών με τρόπο αισθητικά ελκυστικό και, στη συγκεκριμένη περίπτωση, υποβλητικό και επιβλητικό. Τα κείμενά τους λειτουργούν ως ένας ζωντανός τρόπος ανάγνωσης των επώδυνων όχι μόνο ιατρικών, αλλά και κοινωνικών συνθηκών. Συνεισφέρουν υλικό που αφορά τα γνωρίσματα των ασθενειών, πολλές φορές τις θεραπείες, κυρίως όμως την ψυχολογία των κατοίκων, τη συμπεριφορά απέναντι στους ασθενείς και γενικώς την αντίδρασή τους ως μελών μιας κοινωνίας.

{jb_quote} Είναι αποτέλεσμα σε βάθος μελέτης όχι μόνο των ιατρικών, αλλά και λογοτεχνικών και λαογραφικών παραγόντων με τους οποίους συνδέονται οι λοιμοί, οι επιδημίες και πανδημίες. {/jb_quote}

Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης με τη γνωστή περιγραφική του δεινότητα, την ψυχογράφηση των χαρακτήρων και τον κοινωνικό σχολιασμό, μας έχει παραδώσει εξαιρετικά διηγήματα ή μακρά αφηγήματα για την πανώλη του 1720, όπως τη Μετανάστιδα, που έγραψε το 1879.

Ρεαλιστικές περιγραφές τόσο της πόλης όσο και των θυμάτων και των λοιπών ανθρώπων έχουμε και στην περίπτωση της τρίτης πανδημίας της χολέρας, όταν αυτή έπληξε την Ελλάδα το 1854. Η πανδημία αυτή, που διευκολύνθηκε από τον Κριμαϊκό πόλεμο (1853-1856), ονομάστηκε για τον λόγο αυτό «Η ξένη του ’54» γιατί την έφεραν τα αγγλικά και γαλλικά στρατεύματα. Ο Γεράσιμος Βώκος (δημοσιογράφος, συγγραφέας και εκδότης) στο μυθιστόρημά του Η κατοχή δίνει χαρακτηριστικές εικόνες της πανδημίας αυτής. Εκτός από την αντίδραση των ανθρώπων στη θέα του πρώτου και δεύτερου θύματος, ο Βώκος επισημαίνει ότι η φτώχεια διευκόλυνε δυστυχώς την εξάπλωση της πανδημίας στους οικονομικά ασθενέστερους πολίτες: «Η μαστίζουσα τας λαϊκάς τάξεις πενία, η έλλειψις των μέσων καλής διαίτης και προφυλάξεων, κατέστησαν αυτήν ακαταμάχητον εις τας προσβολάς της» (σ. 76).

Στην ίδια πανδημία αναφέρεται με ρεαλισμό και ο συγγραφέας και εξαίρετος νομικός Εμ. Λυκούδης, στο λογοτεχνικό του κείμενο με τον τίτλο «Η ξένη του 1854».

Το λογοτέχνημα όμως του Παπαδιαμάντη, που συγκλονίζει με την απόδοση όλων των παραμέτρων μιας πανδημίας, είναι ο «Βαρδιάνος στα σπόρκα» (α’ δημοσίευση το 1893), δηλαδή ο φύλακας στα επιχόλερα πλοία που βρίσκονται σε καραντίνα. Το διήγημα αυτό αναφέρεται στην τέταρτη πανδημία χολέρας (1865-1874). Στην αφήγηση της γριάς Σκεύως, που μηχανεύεται τρόπους για να επισκεφθεί τον γιο της στα σπόρκα, παρεμβάλλονται πολλές πληροφορίες για τα λοιμοκαθαρτήρια, για τον υγειονόμο, καθώς και για τους άλλους ήρωες, που όλοι τους ήταν πρόσωπα υπαρκτά. Η μυθοπλασία συγχέεται με τη μαρτυρία, καθιστώντας το διήγημα αυτό πηγή ασφαλούς πληροφόρησης, αλλά και έντονου συναισθηματικού κλίματος.

Εκτός από τις παραπάνω πανδημίες, αυτές που τράβηξαν το ενδιαφέρον των λογοτεχνών είναι η λέπρα με τη Σπιναλόγκα, που έχει εμπνεύσει πολλούς συγγραφείς, Έλληνες και ξένους, η σύφιλη και η φυματίωση. Σε ό,τι αφορά τη λέπρα, ο Γ. Ρηγάτος στέκεται περισσότερο στον Μακρυγιάννη, που αναφέρεται στα Απομνημονεύματά του στα λωβοχώρια, στον Βικέλα με τις περιγραφές του φόβου των ανθρώπων προς τους λεπρούς, όπως στον «Παπα-Νάρκισσο», στον Νίκο Καζαντζάκη και ιδιαίτερα στον Καπετάν Μιχάλη του.

Από την αναφορά στα αφροδίσια νοσήματα δεν θα μπορούσε να απουσιάζει ο Καββαδίας με το εκτενές πεζογράφημα, τη Βάρδια του. Η μεταδοτικότερη όμως ασθένεια αλλά και φονική ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα είναι η φυματίωση. Το συγκεκριμένο κεφάλαιο λογοτεχνικά ενισχύουν κείμενα της Λιλίκας Νάκου με αποσπάσματα από την Κυρία Ντορεμί,του Πίνδαρου Μπρεδήμα με αποσπάσματα από το μυθιστόρημά του Ο τροφοδότης, κυρίως όμως συγκλονιστικά στοιχεία από το εν πολλοίς αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα του Γιάννη Μαγκλή Ο ήλιος δεν βασίλεψε ακόμα.

Η αναφορά μας στην παρουσία της φυματίωσης στη λογοτεχνία θα ήταν λειψή, αν δε στεκόμασταν στο υποκεφάλαιο «Η φυματίωση στη Γυναίκα της Ζάκυθος του Διον. Σολωμού». Ο Ρηγάτος με οξύ κριτικό πνεύμα ανατέμνει το πρωτοποριακό για την εποχή του, αλλά ακόμη και σήμερα, πεζό κείμενο του Σολωμού και αναλύει την προσωπικότητα της ηρωίδας του συσχετίζοντάς τη με το χτικιό, που λειτούργησε ως ποινή για τον χαρακτήρα και τις πράξεις της και, ακόμη, όπως σημειώνει ο συγγραφέας, ως τρόπος ικανοποίησης του περί δικαίου αισθήματος. Η γυναίκα της Ζάκυθος αποτελεί παράλληλα μια λογοτεχνική μαρτυρία για τα χαρακτηριστικά της φυματίωσης και για την εξέλιξή της μέχρι την κατάληξη του ασθενούς, πριν να υπάρξουν τα κατάλληλα για την αντιμετώπιση της νόσου φάρμακα.

Το βιβλίο του Γεράσιμου Ρηγάτου, εμπλουτισμένο με φωτογραφικό υλικό ιατρικών προσωπικοτήτων και ερευνητών, οι οποίοι έχουν συμβάλει καθοριστικά στη θεραπεία των πανδημιών, καθώς και με χειρόγραφα κι εξώφυλλα βιβλίων, συντείνει στην επιπλέον τεκμηρίωση των αγώνων του επιστημονικού κόσμου για τη σωτηρία των ανθρώπων. Από την άλλη το εικαστικό υλικό, αποτελούμενο από εξαιρετικούς πίνακες που αποτυπώνουν διαχρονικά σκηνές από πανδημίες ανά τον κόσμο, συνεισφέρει στην πολυεπίπεδη πρόσληψη των φοβερών καταστάσεων που βίωσαν στο παρελθόν άνθρωποι που έζησαν σε περιόδους πανδημιών, ενώ παράλληλα διατρανώνει την οικουμενικότητά τους.

Το εν λόγω βιβλίο είναι αποτέλεσμα σε βάθος μελέτης όχι μόνο των ιατρικών, αλλά και λογοτεχνικών και λαογραφικών παραγόντων με τους οποίους συνδέονται οι λοιμοί, οι επιδημίες και πανδημίες. Συνιστά μια επιστημονική προσέγγιση των νοσημάτων αυτών και παράλληλα, μέσα από τις λογοτεχνικές παραπομπές, αναδεικνύει το γεγονός ότι σε περιπτώσεις πανδημιών, δηλαδή γενικευμένων δυσίατων ασθενειών, οι πολίτες ως κοινωνικά όντα αντιδρούν ποικιλότροπα, αποκαλύπτοντας τόσο τον ανθρωπισμό τους συμπαραστεκόμενοι στους συνανθρώπους τους, όσο και την αντιπαλότητα που μοιραία προκύπτει από την ανισότητα συνθηκών στις οποίες ζουν διαφορετικά κοινωνικοοικονομικά στρώματα πολιτών.

[Η Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου είναι ομ. καθηγήτρια ΕΚΠΑ.]

Λοιμοί, επιδημίες και πανδημίες
Στην ιατρική ιστορία, στη λογοτεχνία, στη λαϊκή παράδοση
Γεράσιμος Α. Ρηγάτος
Βήτα Ιατρικές Εκδόσεις
332 σελ.
ISBN 978-960-452-365-8
Τιμή €42,00