Πολυξένη Βελένη: «Το ζαρκάδι του Ολύμπου»

22:26 4/2/2025 - Πηγή: Diastixo

Στο οπισθόφυλλο του βιβλίου Το ζαρκάδι του Ολύμπου διαβάζουμε: «Μια οικογένεια στη δίνη των γεγονότων. Ο πατέρας, ο γιος, η εγγονή ακολουθούν το πεπρωμένο τους μέσα από το ξαναμοίρασμα του κόσμου […] Όλα ξαναγράφονται θαρρετά, ανοικτά, έντιμα, χωρίς κρυμμένα μυστικά ή ξεχασμένες αλήθειες», για να συνεχίσω κι εγώ με τη σειρά μου επί της πλοκής ότι ο Κωνσταντής (ο πατέρας) ξεριζώνεται με την ανταλλαγή των πληθυσμών από τη Ραιδεστό της Ανατολικής Θράκης και έρχεται στη Θεσσαλονίκη.

Παρακολουθούμε τη ζωή του εκεί, το μεγάλωμα των τριών του γιων, ενώ η αφήγηση εστιάζει στη ζωή του ενός, του Αλκιβιάδη (ο γιος), μέσα από τη ματιά της κόρης του, Φιλιώς (η εγγονή). Πίσω από αυτά τα πρόσωπα κρύβεται η αληθινή ιστορία μιας οικογένειας τριών γενεών με κατάληξη στο πρόσωπο της αφηγήτριας, για την οποία μαντεύουμε πως είναι η λογοτεχνική περσόνα της συγγραφέως – πάντοτε όμως, έχοντας στο μυαλό μας ότι πρόκειται για μυθοπλαστική αναπαράσταση της ζωής και της καθημερινότητας ανθρώπων, με πολλά γεγονότα να επινοούνται και τα πραγματικά πρόσωπα να αλλάζουν, να αναδιαμορφώνονται, να μεταμφιέζονται.

Η ανάγνωση του βιβλίου με συνεπήρε και η πρώτη μου αντίδραση ήταν να βάλω στην άκρη τη σκευή της λογοτεχνικής θεωρίας −που συνήθως με καταδιώκει!− και να το απολαύσω. Όμως όσο προχωρούσα, άρχισα να θέλω να αναμετρηθώ μαζί του και με κριτικό μάτι – αυτό πάντοτε μου συμβαίνει με βιβλία που μου εγείρουν το ενδιαφέρον.

Καθώς το βιβλίο σε μια πρώτη ματιά μοιάζει να είναι ιστορικό μυθιστόρημα, ανακάλεσα μερικά στοιχεία της τυπολογίας του, όπως ότι το ιστορικό μυθιστόρημα επί της ουσίας επιδιώκει να αναδημιουργήσει την εποχή που περιγράφει −η οποία είναι μακρινή και δεν μπορεί να την έχει ζήσει ο συγγραφέας− και ότι βάζει σε πρώτο πλάνο πρόσωπα φανταστικά, ενώ μόνο στο φόντο μπαίνουν τα ιστορικά πρόσωπα. Το μυθιστόρημα της Βελένη, ενώ αναπαρασταίνει με αληθοφάνεια την καθημερινότητα της εποχής που περιγράφει, όμως το κριτήριο της χρονικής απόστασης δεν ισχύει, ενώ σε πρωταγωνιστικό ρόλο δεν μπαίνει ένα πρόσωπο μυθοπλαστικό αλλά πραγματικό, όπως άλλωστε πραγματικό είναι και το πρόσωπο της αφηγήτριας.

{jb_quote}Η ανάγνωση του βιβλίου με συνεπήρε και η πρώτη μου αντίδραση ήταν να βάλω στην άκρη τη σκευή της λογοτεχνικής θεωρίας −που συνήθως με καταδιώκει!− και να το απολαύσω.{/jb_quote}

Θα μπορούσα επίσης να λοξοκοιτάξω προς ένα είδος που δεν είναι ακριβώς μυθιστόρημα, σε αυτό που θα ονομάζαμε «χρονικό μιας πολιτείας», καθώς υπάρχουν γλαφυρές περιγραφές των δύο πόλεων όπου έζησαν τα πρόσωπα, της Ραιδεστού και, κυρίως, της Θεσσαλονίκης, όμως και πάλι αυτές περιορίζονται σε λίγες σελίδες σε σχέση με τον όγκο του βιβλίου, ώστε να μην αποτελούν το κύριο στοιχείο προσδιορισμού του.

Στη συνέχεια, σκέφτηκα μήπως ανήκει στο είδος της βιογραφίας, αλλά για κάτι τέτοιο πρέπει ο/η βιογράφος να αξιοποιεί πολλαπλές πηγές και ντοκουμέντα και να διασφαλίζει την αντικειμενικότητα κατά την παράθεση των πηγών του/της. Αυτό όμως δεν συμβαίνει ακριβώς, καθώς η αφηγήτρια ναι μεν αξιοποιεί πολλές ιστορικές πληροφορίες, αλλά μιλώντας για τα πρόσωπα της οικογένειάς της και πάνω απ’ όλα για τον πατέρα της, Αλκιβιάδη, είναι υποκειμενική, πράγμα φυσικό άλλωστε εφόσον εμπλέκεται η ίδια συναισθηματικά.

Το λογοτεχνικό είδος στο οποίο μου ταιριάζει καλύτερα να τοποθετήσω το βιβλίο είναι αυτό της μυθιστορηματικής βιογραφίας, δηλαδή ανάπλαση της ζωής του βιογραφούμενου προσώπου με τρόπο όμως που η αναπαράσταση των προσώπων να είναι μυθοπλαστική, ενώ ο/η μυθιστοριογράφος έχει μεν πολύ μεγαλύτερη ελευθερία, από την άλλη όμως πρέπει να σέβεται την ιστορική αλήθεια της εποχής που περιγράφει.

Πάντως θεωρώ ότι, αν και πρόθεση του βιβλίου –όπως φαίνεται− είναι να αποδοθεί κατά βάση η ζωή του Αλκιβιάδη, στην ουσία μιλάμε για δύο βιογραφίες, την πρώτη, εκτενέστερη του πατέρα, και τη δεύτερη, αυτή της κόρης. Μόνο που η τελευταία αφορά κατά βάση την παιδική και νεανική της ηλικία –προφανώς αυτό σχετίζεται με τον χρόνο κατά τον οποίο ζούσε ο πατέρας της−, κάτι που ταυτόχρονα αποτελεί μια καινοτόμα συγγραφική επιλογή: σημαντικά ιστορικά πρόσωπα του παρελθόντος, μακρινού ή κοντινού, την τελευταία δεκαετία βιογραφούνται, με την έμφαση όμως να δίνεται στην παιδική τους ηλικία. Π.χ. τα τρία βιβλία της Αγγελικής Δαρλάση, για τους ήρωες του 1821, τους επιστήμονες και τους καλλιτέχνες,[1] δίνουν ιστορικές πληροφορίες για τη ζωή τους, αλλά κυρίως προβάλλονται (συνήθως φανταστικά, πλην όμως αληθοφανή) γεγονότα της παιδικής τους ηλικίας. Ίσως γιατί αποσκοπούν να λειτουργήσουν ως παραδείγματα και για μικρότερους αναγνώστες.

Η δυσκολία να αποφασίσουμε σε ποιο λογοτεχνικό είδος ανήκει το βιβλίο το καθιστά ένα είδος υβριδικής αφήγησης, όπου στοιχεία από διαφορετικά λογοτεχνικά είδη συνυπάρχουν προκαλώντας τον αναγνώστη να τα ανακαλέσει στον νου του και να τα περιδιαβεί. Θεωρώ σημαντικό το ότι δεν τυποποιείται σε μια ειδολογική κατηγορία, υπάρχει ελευθερία στη σύνθεση του υλικού και, εντέλει, συναίρεση των διαφορετικών ειδών.

Από την άλλη, μια βασική επισήμανση είναι ότι στη βιογραφία του πατέρα υπάρχει πολλή Ιστορία. Αυτό θα μπορούσε να θεωρηθεί πλεονέκτημα ή/και μειονέκτημα: α) μειονέκτημα, καθώς βαραίνει πολύ η ιστορική πληροφορία έναντι της μυθοπλασίας, και μάλιστα για γεγονότα του 20ού αιώνα που είναι πλέον γνωστά στο ευρύ κοινό, και β) πλεονέκτημα, καθώς καλύπτονται περιοχές της Ιστορίας λίγο ή καθόλου γνωστές, π.χ. για τη Ραιδεστό και την Ανατολική Θράκη, και επίσης γεμίζουν με ιστορικές πληροφορίες τα κενά που αγνοεί η αφηγήτρια για την ιστορία της οικογένειας του πατέρα της. Ο τρόπος πάντως που χρησιμοποιούνται οι ιστορικές αναφορές καθώς δένονται με επινοήσεις συμβάντων (π.χ. ο έρωτας της γεροντοκόρης αδελφής του Κωνσταντή για τον Έρνεστ Χέμινγουεϊ[2]) επί της ουσίας ενισχύει αυτό που θα ορίζαμε ως Προφορική Ιστορία, όπως τη γνωρίσαμε στο πλαίσιο των Σπουδών Μνήμης, δηλ. οι πολύτιμες ατομικές και προσωπικές εμπειρίες ανθρώπων του 20ού αι. που εμπλουτίζουν την Ιστορία και αξίζει να διατηρηθούν. Πλαισιώνουν την επίσημη και απρόσωπη καταγραφή των γεγονότων και την κάνουν πιο ανθρώπινη και πολυφωνική, καθώς ξετυλίγονται πολλές απόψεις που εκφέρουν καθημερινοί άνθρωποι.

Στο έργο αυτό, τουλάχιστον στο πρώτο και μεγαλύτερο μέρος, οι πρωταγωνιστές είναι άνδρες −μια ιστορία ανδρών, του Κωνσταντή και των γιων του, κυρίως του Αλκιβιάδη−, όμως επειδή οι αναγνώστες/-τριες έχουν το δικαίωμα να διαβάζουν κόντρα στην πρόθεση ενός βιβλίου ή να διαβάζουν πίσω από τις γραμμές, ας ρίξουμε μια ματιά στις ιστορίες των πιο αφανών προσώπων, των γυναικών. Έτσι, έχουμε σε μικρογραφία ρόλους γυναικών αντιπροσωπευτικών μιας άλλης εποχής: η Φραντσέζα ερωμένη του Κωνσταντή, η γεροντοκόρη αδελφή του, η Φιλομήλα –η γυναίκα του Κωνσταντή– και αργότερα θα προστεθεί η Ποντία, η αυθάδης Αντιγόνη που βοηθούσε στο σπίτι. Με άλλα λόγια, «η εταίρα, η παρθένα, η μητέρα και η διαφορετική/άλλη» που «εισάγεται» στη ζωή της Θεσσαλονίκης μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, μαζί με τους πολυάριθμους πρόσφυγες.

Περνούν πολλές σελίδες μέχρι να μπούμε στο μέρος εκείνο του βιβλίου με το οποίο δικαιολογείται ο τίτλος του και αφορά τον Αλκιβιάδη που, έπειτα από μια ζωηρή παιδική ηλικία, ως νέος πλην όμως ώριμος άνδρας αποφασίζει να φύγει στο βουνό για να συναντήσει τους αντάρτες στα χρόνια της ναζιστικής κατοχής. Αυτό που έχει σημασία, τουλάχιστον για την αφηγήτρια, είναι ότι ο Αλκιβιάδης δεν κατέφυγε στο βουνό επιπόλαια. Και επειδή έπραξε κατά τη συνείδησή του και είχε ορμή και ιδέες, έγινε γνωστός ως το ζαρκάδι του Ολύμπου, όπως κάποιος συναγωνιστής του, χρόνια μετά, θα το ομολογήσει στη Φιλιώ. Μόνο που την απόφασή του αυτή την πλήρωσε ακριβά στη μετεμφυλιακή εποχή, ερχόμενος σε ρήξη με τον πατέρα και τα αδέλφια του. Εδώ, βλέπουμε με παραστατικό τρόπο τη σκληρή πραγματικότητα μιας ιστορικής περιόδου −ας θυμηθούμε τις δηλώσεις μετανοίας, τις οποίες πολλοί αριστεροί αναγκάστηκαν να υπογράψουν−, κυρίως τη βιαιότητα των παθών. Οι ιδεολογίες έσπερναν διχόνοια σε οικογένειες και ο διαχωρισμός σε καλούς και κακούς δεν είχε καμιά σχέση με το δημοκρατικό ήθος. Αυτή η μεταπολεμική Θεσσαλονίκη σκιαγραφείται αδρά μέσα από τους κατοίκους της, αλλά επίσης και μέσα από τον τρόπο που εξελίχθηκε το αστικό της τοπίο (για να θυμηθούμε ότι η συγγραφέας του βιβλίου είναι μια διακεκριμένη αρχαιολόγος). Οι γειτονιές της πόλης αλλάζουν και η μεταπολεμική Θεσσαλονίκη υποφέρει από εργολαβικό οργασμό, που την οδηγεί όμως σε αρχιτεκτονική καταστροφή, καθώς οικίες-κοσμήματα ενός χαρακτηριστικού εκλεκιστικού ύφους παραδίνονται η μια μετά την άλλη για να ορθωθούν στη θέση τους πολυκατοικίες.

{jb_quote}Κάθε είδος επιστροφής στο παρελθόν από τη θέση του ενηλίκου ενέχει μια μορφή νοσταλγίας.{/jb_quote}

Στο δεύτερο μισό του βιβλίου μετατοπίζεται το κέντρο της αφήγησης στη Φιλιώ που, καθώς μεγαλώνει, αρχίζει να κατανοεί τα σκοτεινά σημεία της οικογενειακής ιστορίας και οδηγείται να κριτικάρει την αδικία των αδελφών, κυρίως του ενός, σε βάρος του πατέρα της, που επί της ουσίας τον πέταξε έξω από την πατρική κληρονομιά. Στις σελίδες αυτές, στις οποίες αναπαρασταίνεται η πραγματικότητα που σταδιακά αντιλαμβάνεται η Φιλιώ, ξετυλίγεται το πιο ενδιαφέρον, κατά την άποψή μου, μέρος του βιβλίου, που αφορά την παιδική της ηλικία· αναγνωρίζουμε μια ιδιάζουσα παιδικότητα όπου –και ως μοναχοκόρη− έχει την αμέριστη προστασία, φροντίδα και αγάπη του πατέρα της, αλλά ταυτόχρονα και το αίσθημα της έλλειψής του καθώς τον βλέπει ελάχιστα. Αν και ήδη υπάρχουν ψήγματα τραυματικής μνήμης, αυτά κυρίως συναρμολογούνται όταν αντιλαμβάνεται και τελικά εσωτερικεύει την αδικία που συντελέστηκε σε βάρος του πατέρα της από την ίδια του την οικογένεια.

Πολύ αργότερα ως ώριμη ενήλικη, η Φιλιώ/Πολυξένη θα θελήσει αυτά να τα καταγράψει. Κάτι τέτοιο όμως την οδηγεί αναπόφευκτα στην καταβύθιση στην παιδική της ηλικία και κάθε είδος επιστροφής στο παρελθόν από τη θέση του ενηλίκου ενέχει μια μορφή νοσταλγίας. Η νοσταλγία όμως, όπως έδειξε η Svetlana Boym[3], μπορεί να λειτουργεί στον φέροντα είτε θετικά είτε αρνητικά. Διότι συχνά ο εξωραϊσμός του παρελθόντος μπορεί να τον εγκλωβίσει σε καταστάσεις που έχουν ξεπεραστεί και είναι αδύνατο να ξανασυμβούν. Από την άλλη, όταν κατανοεί τους περιορισμούς του παρελθόντος και τους χρησιμοποιεί για να προχωρήσει στο παρόν και μέλλον, μπορεί να λειτουργήσει θετικά και επουλωτικά. Έτσι, η Φιλιώ θα εμβαπτισθεί στο παρελθόν της, θα ψάξει τις ψηφίδες που συναρμολογούν το πορτρέτο του πατέρα της, αλλά και θα προσπαθήσει να «κλείσει» αυτά που έμαθε εκ των υστέρων ότι είναι πληγές της πόλης της, αναζητώντας τη φίλη της από το δημοτικό σχολείο, την Εβραιοπούλα Νόρα.

Το βιβλίο γράφτηκε με πολύ μεράκι και η συγγραφέας του κινήθηκε σε πολλά επίπεδα. Αντλεί πολλά στοιχεία από την Ιστορία, ενώ η Ιστορία της Θεσσαλονίκης συναρμολογείται κυρίως μέσα από κατάλοιπα στους δρόμους της, στις γειτονιές, στα οικοδομήματα και, εντέλει, στις μνήμες των ανθρώπων της. Η στόχευση του βιβλίου είναι να επαναφέρει και να ξαναφωτίσει τη μορφή του Αλκιβιάδη/πατέρα της συγγραφέως. Καθώς όμως ξαναψάχνει, μαζί με τη νοσταλγία για τον πατέρα της, τη δική της παιδική ηλικία, επί της ουσίας αντικρίζει τον δικό της εαυτό. Η πατρική μνήμη περνά μέσα από τη δική της ματιά και τελικά εμπλουτίζει την ίδια με αυτογνωσία και ενσυναίσθηση.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Πρόκειται για τη σειρά «Οι μεγάλοι… μικροί», από τις Εκδόσεις Μεταίχμιο.
[2] Γνωρίζουμε ότι ο Χέμινγουεϊ, πριν γίνει ο παγκοσμίου φήμης μυθιστοριογράφος, εργάστηκε ως δημοσιογράφος και μάλιστα κάλυψε με τις ανταποκρίσεις του τον ξεριζωμό των Ελλήνων της Ανατολικής Θράκης το 1922.
[3] The Future of Nostalgia, Basic Books 2002.

[Η Μένη Κανατσούλη είναι καθηγήτρια στο ΑΠΘ.]

Το ζαρκάδι του Ολύμπου
Πολυξένη Βελένη
Εκδόσεις Καστανιώτη
σ. 432
ISBN: 978-960-03-7211-3
Τιμή: 18,00€